پیامبر در پیشگاه خدای تعالی بسیار فروتن و متواضع بود و همواره از درگاه حق تعالی درخواست داشت که او را به آداب نیکو و اخلاق پسندیده بیاراید، از این رو در دعایش چنین می‌‌گفت :

«اللَّـهُمَّ‏ حَسِّنْ‏ خَلْقِي وَ خُلُقِي‏»[1] و می‌‌گفت: «اللَّـهُمَّ‏ جنبنی منكرات الاخلاق»[2] خدای تعالی نیز دعای آن حضرت را مستجاب کرد، و در وفای به وعده‌ای که فرموده و گفته است: «ادْعُوني‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ‏»[3] قرآن را بر او نازل کرد و بدان وسیله او را ادب آموخت.  پس معیار خلق و خوی آن حضرت، قرآن است. 

سعد بن هشام می‌‌گوید: بر عایشه وارد شدم و از اخلاق رسول خدا پرسیدم.  گفت: مگر قرآن را نمی‌‌خوانی؟ گفتم: چرا. گفت: خلق رسول خدا قرآن است.[4] خداوند آن حضرت را به وسیله قرآن ادب آموخت همانند این آیات:

«با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی‌ها دعوت نما و از جاهلان رو بگردان.»[5] و قول خدای تعالی: «خداوند به عدل و احسان. . .  فرمان می‌‌دهد.»[6] و قول خدای تعالی: «صبر کن و صبر تو فقط برای خدا و به توفیق خدا باشد.»[7] و قول خدای تعالی: «و در برابر مصایبی که به تو می‌‌رسد با استقامت و شکیبا باش که این از کارهای مهم و اساسی است. »[8] و قول خدای تعالی: «کسانی که شکیبایی و عفو کنند، به راستی این از کارهای پر ارزش است. »[9] و قول خدای تعالی: «از آنها درگذر و صرف نظر کن که خداوند نیکوکاران را دوست می‌‌دارد.»[10]

و قول خدای تعالی: «آنها باید عفو کنند و صرف نظر نمایند، آیا دوست نمی‌‌دارید خداوند شما را ببخشد؟)»[11]

و قول خدای تعالی: «بدی را با نیکی دفع کن، تا دشمنان سرسخت تو همچون دوستان صمیمی و گرم شوند. »[12]

و به وسیله قول خدای تعالی: «خشم خود را فرو می‌‌برند و از خطای مردم می‌‌گذرند.»[13]

و با این قول خدای تعالی: «ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است، و هرگز (در کار دیگران) تجسس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکنید. »[14]

و چون روز جنگ احد دندان پیشین پیامبر شکست و خون بر روی مبارکش جاری شد، آن حضرت خون‌ها را پاک می‌‌کرد و می‌‌گفت: «چگونه چنین جمعیتی رستگار خواهند شد که چهره پیامبرشان را با خون رنگین کردند در حالی که وی ایشان را به سوی پروردگارشان دعوت می‌‌کرد؛ پس خداوند این آیه را برای تأدیب آن حضرت نازل کرد: «هیچ گونه اختیاری (درباره سرنوشت کافران یا مؤ منان فراری از جنگ) برای تو نیست. . . »؛[15] امثال این تأدیب در قرآن بی حد و حصر آمده است، و مقصود نخستین از تأدیب و تهذیب، وجود مقدس آن حضرت است و بعد از او، نور بر همه خلایق می‌‌تابد؛ زیرا او به وسیله قرآن و مردم به وسیله او تأدیب شده‌اند، از این رو فرموده است: «برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را به کمال و تمام برسانم. »

آنگاه مردم را به اخلاق نیکو ترغیب فرمود. سپس هنگامی که خداوند خلق شریف آن حضرت را کامل ساخت، او را ثنا گفت و فرمود: «و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری. »،[16] به لطف گسترده خداوند سبحان بنگر که تا چه حد بلند مرتبه و بزرگ نعمت است، در حالی که به پیامبرش مرحمت فرموده و به او اخلاق کامل ارزانی داشته است، او را ثنا گفته گرچه اوست که پیامبر را به خلق کردیم آراسته اما این را به او نسبت داده می‌‌گوید: ﴿وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظيمٍ‏﴾ خداوند خلق را برای رسول خدا بیان کرده و سپس  رسول خدا خلق را چنین بیان می‌‌کند: «خداوند مکارم اخلاق را دوست دارد و رذایل اخلاقی را دشمن می‌‌دارد.»[17]

از علی نقل شده است: «شگفتا از مرد مسلمانی که برادر مسلمانش برای حاجتی نزد او می‌‌آید ولی او خود را شایسته کار خیر نمی‌‌بیند، در صورتی که اگر او امید ثواب ندارد و از عذاب و مجازات نیز نمی‌‌هراسد، شایسته است که به سوی مکارم اخلاق بشتابد، زیرا مکارم اخلاق هدایت کننده به سوی راه نجات است.

مردی عرض کرد: آیا شما خود این سخن را از پیامبر شنیده‌ای ؟ فرمود: آری، چیزی بهتر از آن را هم شنیده‌ام: وقتی که اسیران قبیله طی را آوردند، دخترکی میان اسیران بود، عرض کرد: یا محمّد! اگر مصلحت بدانی، مرا از قید اسارت آزاد فرما تا مورد ملامت مردم عرب واقع نشوم؛ زیرا من دختر بزرگ قوم خود هستم.

پدرم از کسانی که حمایتشان لازم بود، حمایت می‌‌کرد و افراد گرفتار و در بند را آزاد می‌‌ساخت، گرسنه را سیر و به او اطعام می‌‌کرد و با صدای بلند سلام می‌‌نمود و دست حاجتمندی را هرگز رد نمی‌‌کرد، من دختر حاتم طایی هستم پیامبر ـ پس از شنیدن سخنان او ـ فرمود: ای دختر! این صفاتی که تو گفتی، صفت مؤمن واقعی است، اگر پدر تو مسلمان بود هر آینه برای او طلب آمرزش می‌‌کردم، آنگاه رو به یارانش کرد و فرمود: او را آزاد کنید که پدرش مکارم اخلاق را دوست می‌‌داشت و همانا خدای تعالی مکارم اخلاق را دوست می‌‌دارد. پس ابوبردهٔ بن دینار از جا برخاست، عرض کرد: یا رسول اللّه، آیا خدا مکارم اخلاق را دوست می‌‌دارد؟ فرمود: به خدایی که جان من در دست قدرت اوست، جز افراد خوش خلق، کسی وارد بهشت نمی‌‌شود.»

از آن حضرت است: «همانا خدای تعالی اسلام را به مکارم اخلاق و اعمال نیک آمیخته است» و از جمله مکارم اخلاق است، حسن معاشرت، خوش برخوردی، نرمخویی، انجام کار نیک، اطعام دیگران، سلام کردن بر همگان، عیادت بیمار مسلمان ـ خوب باشد یا بد ـ تشییع جنازه مسلمان، حسن جوار با همسایگان ـ مسلمان باشد یا کافر ـ بزرگداشت پیرمرد مسلمان، قبول دعوت به مهمانی و دعا کردن به میزبان، گذشت و اصلاح بین مردم، جود و بخشش، آغاز به سلام، فرو خوردن خشم و چشم پوشی از لغزش مردم.

دین اسلام با هرزگی، بیهوده کاری تبهکاری، دروغ، غیبت، بخل، حرص، ستمکاری، نیرنگ، سخن چینی، برهم زدن بین مردم، قطع رحم، بدخلقی، خود بزرگ بینی، فخر فروشی، و خودبینی، دست درازی، چاپلوسی، کینه و حسد، فال بد،، سرکشی، تجاوز و ظلم مخالف است و آنرا از میان برده است. 

انس می‌‌گوید: رسول خدا هیچ نصیحت خوبی را فروگذار نکرد مگر آن که ما را به سوی آن فرا خواند و ما را به انجام آن ماءمور ساخت و هیچ صفت زشتی نبود کمر آن که ما را بر حذر داشت و از آن نهی کرد و این آیه شریفه مشتمل بر همه آنها است: «خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان می‌‌دهد و.. . »[18]

معاذ می‌‌گوید: رسول خدا مرا سفارش کرد و فرمود: «ای معاذ! تو را سفارش می‌‌کنم به تقوای الهی، راستگویی، وفای به عهد، ادای امانت، ترک خیانت، رعایت همسایه، مهربانی نسبت به یتیم، نرمش‍ در گفتار، سلام دادن، خوش رفتاری، کوتاهی آرزوها، ایمان مداوم، ژرف بینی در قرآن، دوستی آخرت، ترس از حساب، فروتنی، و زنهار که دانایی را دشنام دهی با راستگویی را تکذیب کنی، یا از گنهکاری، پیروی و یا از رهبری عادل، نافرمانی کنی و یا در زمین فساد کنی، و سفارش می‌‌کنم تو را به تقوای الهی در همه جا و توبه از هر گناه نهانی را در نهان و از گناه آشکار را آشکارا به عمل آوری» پیامبر بندگان خدا را این چنین ادب آموخت و آنان را به مکارم اخلاق و آداب نیک فرا خواند.