- سخت‌ترین امتحان شیعیان چیست؟
یکی از حکمت‌ها و اسرار غیبت و پنهان زیستی امام مهدی، امتحان و آزمایش انسان‌ها (به خصوص شیعیان) است. آنان در این ابتلا و آزمون، باید پایبندی و باور عمیق خود به مهدویّت و میزان اخلاص و علاقه خود را نشان دهند. در غیبت امام مهدی شباهت‌هایی به سایر پیامبران وجود دارد؛ به اضافه آنکه، آن‌ها نیز دارای غیبت (کوتاه مدت یا طولانی) بودند.
خداوند همان‌‌طور که با غیبت پیامبران، امّت آنان را آزمایش کرده است؛ می‌خواهد امّت اسلامی را نیز بیازماید و شاید این برابری طول غیبت خاتم الاوصیاء با غیبت مجموع پیامبران، برای این باشد که می‌خواهد این امّت را با آزمایش‌هایی سخت‌تر از آزمون آن‌ها، بیازماید.
از روایات مختلف، به دست می‌آید که مؤمنان در دوره‌ی غیبت، گرفتار آزمایش‌های بزرگی خواهند شد؛ چنان‌که امت‌های قبلی نیز دچار آزمون‌ها و ابتلاهای مختلفی بودند.
﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّـهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبین﴾[1]
«آیا مردم گمان می‌کنند، همین که به زبان بگویند ایمان آوردیم، دست از سر آن‌ها برمی‌داریم و آزمایش نمی‌شوند؟ مردمی را که قبل از ایشان بودند نیز آزمودیم و خداوند می‌داند که چه کسانی راستگو و چه کسانی دروغگویند و در امتحان، درست یا نادرست از آب در آیند…».
چون غیبت طولانی شود، عدّه‌ای از مردم دچار تردید، حیرت و… شده و از باور به ظهور منجی موعود، بر می‌گردند، و به آسیب‌‌‌هایی چون مسایل زیر مبتلا میشوند:
1- حیرت و سرگردانی: امام عسکری فرمود: «بدانید که فرزندم غیبتی خواهد داشت که نادانان، در آن دچار سرگردانی میشوند؛ و آن‌ها که برای ظهورش از پیش خود وقت تعیین می‌کنند، به دروغگویی می‌افتند».[2]
ابن‌عباس نیز گفته است: «پس از یک غیبت طولانی و حیرت ظلمانی (امام،)، ظاهر می‌شود».[3]
2- گمراهی و ضلالت: یعنی در این دوران، عدّه‌ای از مردم از مسیر حق برگشته، دچار انحراف و گمراهی میشوند و از هدایت الهی باز می‌مانند، پیامبر گرامی فرموده است: «برای او غیبت و برای امّت حیرتی خواهد بود که خیلی‌ها در آن دوران گمراه خواهند شد».[4]
سدیر می‌گوید: امام صادق فرمود: «…وای بر شما! در کتاب جَفر نظر انداختم… و در ولادت قائم ما و غیبت او و طولانی شدن آن و مدّت عمر وی، تأمّل کردم و دیدم که مردم با ایمان، گرفتار بلاها و مصیبت‌ها هستند و به جهت طولانی شدن دوران غیبت، در دل‌هایشان شک و تردید راه می‌یابد و بیشتر آن‌ها از دینشان برمی‌گردند…».[5]
3- برگشت از اعتقاد به مهدویت: امام رضا از پدران بزرگوارش از امام علی نقل می‌کند: «در دوران غیبت جز دینداران ناب ـ که یقین در جانشان رسوخ کرده و خداوند از آنان بر ولایت ما پیمان گرفته و ایمان را در جانشان ثابت کرده و به دم الهی یاریشان نموده است ـ کسی بر اعتقاد خود، استوار نخواهد ماند».[6] و[7]
4- قساوت و تیره شدن دل‌ها: «به جهت طولانی شدن غیبتش؛ دل‌ها سخت و تیره می‌شود و جز آن‌ها که خداوند ایمان به او را در قلوب‌شان نشانده و به دم الهی یاریشان کرده است، کسی دیگر بر اعتقاد او باقی نماند».[8]
5- عدم تحمّل و بردباری: امام صادق نیز فرموده است: «شتاب مردم برای این کار، آنان را هلاک می‌سازد. خداوند برای شتاب مردم، شتاب نمی‌کند؛ برای این امر، مدّتی هست که باید پایان پذیرد. اگر مدّت آن سرآید، نه ساعتی جلو می‌افتد و نه ساعتی تأخیر می‌شود».[9]
6- شک در حیات و زنده بودن آن حضرت: امام صادق فرموده است: «جدّاً مورد آزمایش قرار می‌گیرید تا جایی که مردم می‌گویند: مهدی یا مرده یا کشته شده است؛ اگر زنده است، پس کجا است و چه می‌کند؟! چشمان مؤمنان برای او می‌گریند و همچون کشتی طوفان زده، به اضطراب می‌افتند؛ به جز کسانی که خداوند از آنان پیمان گرفته و به دم الهی یاریشان کرده، کس دیگری رستگار نخواهد شد».[10]
7- انحراف و برگشت از دین: یکی از ابتلائات و آسیب‌های دوران غیبت، برگشت عدّه‌ای از آیین الهی و ضعف و سستی در دینداری و یگانه پرستی است.
امام کاظم فرمود: «هنگامی که پنجمین فرزند امام هفتم، از دیده‌ها ناپدید شد، از خدا بترسید و به او پناه ببرید و در مورد دین و آیین خود، کسی شما را از دینتان منحرف نکند، [زیرا] برای صاحب این امر غیبتی هست، تا آن‌ها که به او عقیده دارند، از اعتقاد خود باز گردند».[11]
محمد بن مسلم و ابوبصیر روایت کرده‌اند که امام صادق فرمود: «این کار به سامان نمی‌رسد، [و ظهور او محقّق نمی‌شود] مگر این‌که دو سوم مردم از دین برگردند؛ ما گفتیم: اگر دو سوم مردم از دین برگردند، دیگر چه کسی باقی خواهد ماند؟! امام فرمود: آیا دوست ندارید در بین یک سوم باقی مانده باشید؟».[12]
8- دشواری حفظ ایمان: شدّت‌ها و پیشامدهای ناگوار و تحوّلاتی که روی می‌دهد، مردم را زیر و رو کرده و حفظ ایمان و استقامت در این راه را دشوار می‌سازد و ایمان افراد در مخاطرات سخت واقع می‌شود!
امام باقر فرموده است: «امام عصر بعد از غیبت و حیرت ظاهر می‌شود؛ در این دوران تنها کسانی بر دین خود ثابت می‌مانند که در ایمان خود، مخلص و با روح یقین همراه باشند. و آنان کسانی‌اند که خداوند از آن‌ها درباره‌ی ولایت ما پیمان گرفته و در دل آن‌ها، ایمان را مستقر ساخته و آن‌ها را با روحی از خود تأیید کرده است».[13]
9- کمبودها و نارسایی‌های زندگی: یکی از امتحانات مردم در عصر غیبت و ابتلائات شدید آنان، گرانی، کسادی، مرگ و میر، جنگ‌ها، کمی محصولات کشاورزی، دچار شدن به پادشاهان ستمگر و… است.
امام صادق خطاب به محمّد بن مسلم فرمود: «پیش از قیام قائم، نشانه‌هایی است که خداوند آن‌ها را ظاهر خواهد ساخت». محمّد بن مسلم پرسید: آن‌ها چیست؟ فرمود: خداوند آن‌ها را چنین بیان فرموده است:
﴿وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرات﴾[14]
«لَنَبْلُوَنَّکُمْ» یعنی امتحان می‌کنیم شما مؤمنان را قبل از خروج قائم.
«بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ»؛ یعنی، به وسیله‌ی پادشاهان… در آخر سلطنت آن‌ها.
«وَ الْجُوعِ»؛ یعنی، با گرانی قیمت‌ها.
«وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ»؛ یعنی، با کسادی تجارت و کمی درآمد».
«وَ الْأَنْفُسِ»، یعنی مرگ و میر
«وَ الثَّمَرات» یعنی، با کمی رشد زراعت.
«وَ بَشِّرِ الصَّابِرین»، یعنی، نوید بده در آن زمان، صبر پیشگان را با ظهور قائم و آن بعد از یک فتنه سخت و کمرشکن است که هر دوستی و خویشی را در هم می‌ریزد.
همسایه به همسایه‌اش هجوم برده، گردنش را می‌زند! در چنین روزگاری، به زمین بچسبید و دست و پای خود را تکان ندهید[15].
و نیز فرموده است: «ترس، اهل عراق و بغداد را احاطه می‌کند و مرگ ناگهانی و پیاپی در آن‌جا شایع می‌شود و کمبود در اموال، اشخاص و میوه‌ها ظاهر می‌شود و زراعت کمتر رشد می‌کند».[16]
10- اختلاف و تبرّی از همدیگر: یکی از آسیب‌های فراروی جوامع اسلامی در این دوران، وجود اختلافات و کشمکش‌ها و پراکندگی و دوری مردم از همدیگر است. امیر مؤمنان علی فرموده است: «چه بر شما خواهد گذشت وقتی امام هدایت‌گر و نشانه‌ی حق را به چشم نبینید؟ گروهی از گروه دیگر بیزاری می‌جویید».[17]
امام صادق نیز می‌فرماید:«چه بر شما خواهد گذشت، وقتی امام هدایت‌گر… را به چشم نبینید، گروهی از گروه دیگر بیزاری می‌جویید؛ آن‌گاه سخت مورد آزمایش واقع می‌شوید و ناخالصان شما، از راستان شما، جدا خواهند شد. اوّل روز در اخبار و آثار اختلاف و مشاجره خواهید داشت و آخر روز، کارتان به کشت و کشتار خواهد کشید».[18]
11- دروغگویی و تعیین وقت ظهور: امام صادق فرموده است: آنان که وقت تعیین کردند، دروغ گفتند ما اهل‌بیتی هستیم که وقت معیّن نمی‌کنیم…».[19]
12- ضعف و سستی در حفظ عقاید حقه: عصر غیبت دوران هجوم شبهات، فزونی انحرافات و اندیشه‌های نادرست و باطل و دنیاگرایی‌ها و نادانی‌ها است و بدین جهت، پابر جا ماندن بر عقاید درست و حق دشوار است.
امام صادق فرمود: «هنگامی که امر غیبت، واقع شود، به آنچه در دست دارید (عقاید حقه) چنگ بزنید، تا قضیه آشکار شود و فرمان خدا فرا رسد».[20]
و نیز: «برای مردم روزگاری فرا می‌رسد که همگان دچار تب و لرز می‌گردند؛ علم و دانش در آن دوران، در هم پیچیده می‌شود؛ آن سان که مار در لانه خود به دور خویش می‌پیچید. در آن هنگام ستاره‌ی آن‌ها طلوع می‌کند:
گفته شد: مراد از تب و لرز چیست؟ فرمود: «روزهای فترت که همگان دچار ضعف و سستی می‌گردند؛ در آن ایّام بر عقاید خود استوار باشید تا خداوند ستاره‌ی شما را ظاهر گرداند».
- نتیجه‌گیری
با توجّه به این آسیب‌ها و چالش‌ها، روشن می‌شود که در عصر غیبت، امتحان و آزمون انسان‌ها بسیار دشوار است و آنان باید از این مراحل سخت و طاقت فرسا عبور کنند و میزان پایبندی، باورمندی، بردباری و استقامت خود را نشان دهند. به یقین در دورانی که احتمال سرگردانی، گمراهی، تردید و برگشت از اصل مهدویت، قساوت و دل مردگی، بی‌اعتمادی به آموزه‌های دینی، انحراف و فسادگری، هواپرستی، مشکلات و کمبودهای زندگی، اختلافات و دشمنی‌ها، دروغگویی و ناراستی، ضعف و سستی در دینداری و… بیشتر از هر عصری وجود دارد؛ باید متدیّنان و یکتا پرستان در اعتقاد خود به منجی موعود، استوار و پابرجا باشند و از این آزمون سخت، سربلند بیرون آیند. بر این اساس است که پیامبر اکرم فرمود: …کسانی که در دوره‌ی غیبت حضرت مهدی بر اعتقاد به او استوار هستند، از کبریت احمر نایاب‌ترند. جابر بن عبدالله انصاری بلند شد و گفت: ای رسول خدا! آیا فرزندت قائم غیبت خواهد کرد؟ فرمود: آری به خدا قسم.
﴿وَ لِیُمَحِّصَ اللَّـهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ﴾[21]
«خداوند مؤمنان را جداً می‌آزماید و کافران را از میان بر می‌دارد».
آن‌گونه که در روایات آمده، رستگاری کامل جز برای دینداران ناب و مخلص و کسانی که جانشان با یقین در آمیخته و اعتقادشان محکم و شناختشان از نادانی‌ها و نادرستی‌ها پیراسته شده است؛ برای کسی دیگر میسّر نیست.
فقط با داشتن چنین شرایط و حالاتی است که بنده پروردگار، به قضای الهی و حکم پروردگار در تمام امور، خشنود است و نسبت به غیبت و دیگر مسائل مربوط به آن هیچ شک و تردیدی به دل راه نمی‌دهد و بر اعتقاد به امامت امام غایب، استوار و ثابت می‌ماند و همیشه یاد او را در دل دارد و این چیزها جز با تلاش پیگیر و حرکت در راه بندگی حقیقی و خالصانه، از راه دیگری به دست نمی‌آید.[22]-[23]
[1] . سوره عنکبوت: آیه 2و3.
[2] . اثبات الهداهٔ، ج3، ص482، ح189.
[3] . یوم الخلاص، ج1، ص346 ؛ الزام الناصب، ص62.
[4] . کشف الغمهٔ، ج3، ص311 ؛ بحارالانوار، ج51، ص72.
[5] . اثبات الهداهٔ، ج3، ص475، ح162.
[6] . اثبات الهداهٔ، ج3، ص464، ح117.
[7] . به همین مضمون از امام عسکری و امام سجاد نیز روایاتی نقل شده است. اثبات الهداهٔ، ج3، ص79، ح180 و ص467، ح127.
[8] . اثبات الهداهٔ، ج3، ص488، ح20.
[9] . اصول کافی، ج1، ص369 ؛ الغیبهٔ النعمانی، ص158.
[10] . اثبات الهداهٔ، ج3، ص473، ص154.
[11] . الغیبهٔ النعمانی، ص78 ؛ بحارالانوار، ج51 ؛ منتخب الاثر، ص218.
[12] . کشف الغمهٔ، ج3، ص311 ؛ منتخب الاثر، ص229.
[13] . ارشاد، شیخ مفید، ص340 ؛ الغیبهٔ النعمانی، ص132.
[14] . سوره بقره: آیه 155.
[15] . یوم الخلاص، ج1، ص338.
[16] . اثبات الهداهٔ، ج3، ص510، ح334.
[17] . اثبات الهداهٔ، ج 3، ص473، ح155.
[18] . الغیبهٔ طوسی، ص263 ؛ اصول کافی، ج1، ص368؛ بحارالانوار، ج52، ص144.
[19] . بحارالانوار، ج52، ص133 ؛ یوم الخلاص، ج1، ص331.
[20] . اثبات الهداهٔ، ج3، ص461، ح107.
[21] . سوره آل‌عمران: آیه141.
[22] . ظهور نور، علی سعادت‌پرور، ص99.
[23] . برگرفته از کتاب مهدویت (پیش از ظهور)، رحیم کارگر، صص131ـ124.
